La exculpación como criterio punitivo frente a delitos conexos a la rebelión en contextos de conflicto armado interno: una relectura del quehacer del derecho penal en procesos de pacificación
| Autor | Jairo Enrique Lucero Pantoja |
| Cargo | Abogado de la Facultad de Derecho y Ciencias Políticas de la Universidad de Nariño (Colombia), especialista en Derecho Ambiental por la Universidad de Buenos Aires (Argentina), magíster en Derecho Ambiental por la Universidad de Palermo (Argentina) y doctorando en Derecho por la Universidad de Talca (Chile). Código ORCID: 0000-0001-7656-3641. ... |
| Páginas | 321-371 |
https://doi.org/10.18800/derechopucp.202002.010
∗ Αβογαδο δε λα Φαχυλταδ δε ∆ερεχηο ψ Χιενχιασ Πολτιχασ δε λα Υνιϖερσιδαδ δε Ναρι〉ο (Χολοµβια),
εσπεχιαλιστα εν ∆ερεχηο Αµβιενταλ πορ λα Υνιϖερσιδαδ δε Βυενοσ Αιρεσ (Αργεντινα), µαγστερ εν
∆ερεχηο Αµβιενταλ πορ λα Υνιϖερσιδαδ δε Παλερµο (Αργεντινα) ψ δοχτορανδο εν ∆ερεχηο πορ λα
Υνιϖερσιδαδ δε Ταλχα (Χηιλε).
Χ⌠διγο ΟΡΧΙ∆: 0000−0001−7656−3641. Χορρεο ελεχτρ⌠νιχο: ϕλυχερο≅υταλχα.χλ
Λα εξχυλπαχι⌠ν χοµο χριτεριο πυνιτιϖο φρεντε
α δελιτοσ χονεξοσ α λα ρεβελι⌠ν εν χοντεξτοσ
δε χονφλιχτο αρµαδο ιντερνο: υνα ρελεχτυρα
δελ θυεηαχερ δελ δερεχηο πεναλ εν προχεσοσ
δε παχιφιχαχι⌠ν
Εξχυλπατιον ασ α πυνιτιϖε χριτερια αγαινστ χριµεσ ρελατεδ
το ρεβελλιον ιν χοντεξτσ οφ ιντερναλ αρµεδ χονφλιχτ: Α
ρερεαδινγ οφ τηε χριµιναλ λαω ωορκ ιν παχιφιχατιον προχεσσεσ
JAIRO ENRIQUE LUCERO PANTOJA*
Universidad de Talca (Chile)
Ρεσυµεν: Υνο δε λοσ εσχεναριοσ δε µαψορ χονφλιχτιϖιδαδ εξιστεντε παρα ελ
δερεχηο πεναλ ψ συσ ρεσπυεστασ σανχιονατοριασ ψ πρεϖενχιονιστασ σε ενχυεντρα
εν λα χονφλυενχια δε χονφλιχτοσ αρµαδοσ, σιενδο εστοσ υν µοτορ ιναγοταβλε
δε προδυχχι⌠ν δε αχτοσ δελιχτιϖοσ ρεγυλαδοσ ταντο α νιϖελ ναχιοναλ χοµο
ιντερναχιοναλ. Ελ πρεσεντε τραβαϕο χεντραρ〈 συ εστυδιο εν αθυελλοσ δελιτοσ
χονεξοσ α λοσ χονφλιχτοσ αρµαδοσ ιντερνοσ ψ εν χ⌠µο ποδεµοσ αρριβαρ α υνα
λ⌠γιχα ϕυρδιχα δε µαψορ ιντεγραλιδαδ δεσδε υνα περσπεχτιϖα δογµ〈τιχα πεναλ
δεριϖαδα δε λα τεορα δελ δελιτο µ〈σ θυε υνα ρεσπυεστα πολτιχα χιµενταδα
εν λα αµνιστα, εσπεχφιχαµεντε α τραϖσ δε λοσ εσταδοσ δε νεχεσιδαδ, αλ
µοµεντο δε βρινδαρ ρεσολυχι⌠ν δεφινιτιϖα α υν χοντεξτο δε χονφλιχτο αρµαδο,
λο χυαλ εξιγε σολυχιονεσ πεναλεσ νο λιµιταδασ α λασ φροντερασ διαλχτιχασ δε χαδα
γοβιερνο δε τυρνο.
Παλαβρασ χλαϖε: εσταδο δε νεχεσιδαδ ϕυστιφιχαντε, εσταδο δε νεχεσιδαδ
εξχυλπαντε, δελιτοσ χονεξοσ αλ χονφλιχτο αρµαδο ιντερνο, νιϖελ δε
πρεπονδερανχια, ϕυστιχια τρανσιχιοναλ, ατενυαχι⌠ν σανχιονατορια
Αβστραχτ: Ονε οφ τηε µοστ χονφλιχτιϖε σχεναριοσ φορ χριµιναλ λαω ανδ ιτσ πυνιτιϖε
ανδ πρεϖεντιϖε ρεσπονσεσ ισ φουνδ ατ τηε χονφλυενχε οφ αρµεδ χονφλιχτσ, βεινγ
τηεσε αν ινεξηαυστιβλε ενγινε οφ προδυχτιον οφ ρεγυλατεδ χριµιναλ αχτσ, βοτη
νατιοναλλψ ανδ ιντερνατιοναλλψ. Τηε πρεσεντ ωορκ ωιλλ φοχυσ ιτσ στυδψ ον τηοσε
χριµεσ ρελατεδ το ιντερναλ αρµεδ χονφλιχτσ ανδ ον ηοω ωε χαν ρεαχη α µορε
χοµπρεηενσιϖε λεγαλ λογιχ φροµ α δογµατιχ χριµιναλ περσπεχτιϖε δεριϖεδ φροµ
τηε τηεορψ οφ χριµε µορε τηαν α πολιτιχαλ ρεσπονσε ιν αµνεστψ, σπεχιφιχαλλψ
τηρουγη ασσυµπτιονσ οφ νεεδ, ωηεν προϖιδινγ α δεφινιτιϖε ρεσολυτιον το α
χοντεξτ οφ αρµεδ χονφλιχτ, ωηιχη ρεθυιρεσ υνρεστριχτεδ χριµιναλ σολυτιονσ το
τηε διαλεχτιχαλ βορδερσ οφ εαχη γοϖερνµεντ ιν οφφιχε.
N° 85, 2020
diciembre - mayo
pp.321-371
JAIRO ENRIQUE LUCERO PANTOJA
322
Derecho PUCP, N° 85, 2020 / e-ISSN: 2305-2546
Κεψ ωορδσ: Γρουνδσ οφ ϕυστιφιχατιον, ασσυµπτιονσ οφ ϕυστιφψινγ νεεδ,
ασσυµπτιονσ οφ εξχυλπατινγ νεεδ, χριµεσ ρελατεδ το τηε ιντερναλ αρµεδ
χονφλιχτ, λεϖελ οφ πρεϖαλενχε, τρανσιτιοναλ ϕυστιχε, σανχτιον µιτιγατιον
CONTENIDO: I. INTRODUCCIÓN. II. DELIMITACIÓN DE CONTEXTOS Y
DELITOS DE CONFLICTO FRENTE AL ACTUAR EXCULPATORIO. III. UNA
ACLARACIÓN DEL PANORAMA: UBICANDO LA EXCULPACIÓN EN EL MAPA
DE LA TEORÍA DEL DELITO. III.1. RESOLVIENDO ALGUNOS DILEMAS.
IV. JUSTIFICACIÓN DE LA APLICABILIDAD DEL ESTADO DE NECESIDAD
EXCULPANTE EN CONTEXTOS DE CONFLICTO ARMADO Y SU IMPORTANCIA
EN EL ANDAR CIENTÍFICO DEL DERECHO PENAL. IV.1. PROPUESTA. V. LOS
BACHES EN LA PROPUESTA. VI. PALABRAS FINALES.
I. INTRODUCCIÓN
Λοσ χονφλιχτοσ σοχιαλεσ δε χαρ〈χτερ αρµαδο σον ταλ ϖεζ λοσ εσπαχιοσ
τεµποραλεσ εν λοσ θυε σε ϖυλνεραν εν µαψορ µεδιδα λασ χιρχυνστανχιασ
τπιχασ δε ιννυµεραβλεσ συϕετοσ δε δερεχηοσ ψ, ταµβιν ποστεριορµεντε
α εστασ ϖιολαχιονεσ, λα φυεντε δε µαψορ προδυχτιϖιδαδ εν χρεαχι⌠ν
ϕυρδιχο−πεναλ παρα λα προτεχχι⌠ν δε εσοσ µισµοσ δερεχηοσ δε σεγυριδαδ,
δεβιδο προχεσο ψ παζ σοχιαλ θυε φυερον ταν ϖυλνεραβλεσ δυραντε λα
χονφρονταχι⌠ν αρµαδα.
Ασ λασ χοσασ, ηαχινδοσε χαργο δε λα τεορα χοµυνιχατιϖα δε λα πενα εν
χοντεξτοσ δε ϕυστιχια τρανσιχιοναλ, Αχχατινο (2019, ππ. 49−50) εσταβλεχε
λα νεχεσιδαδ δε θυε λοσ περπετραδορεσ δε υν δελιτο σεαν χατεγοριζαδοσ
δε εσα µανερα, χον ελ οβϕετιϖο δε θυε ελ δελιτο νο δεσνατυραλιχε συ
χοντενιδο δελιχτυαλ. Αδεµ〈σ, ηαχε ηινχαπι εν θυε εστοσ ρεσπονδαν
ϕυρισδιχχιοναλµεντε α φιν δε σερ σοµετιδοσ σι σον ϖενχιδοσ εν
ϕυιχιο α υνα πενα ρετριβυτιϖα (λο χυαλ εσ µοδυλαβλε α παρτιρ δε υνα
ϕυστιχια εσπεχιαλ ποσαχυερδοσ δε παζ), δαδο θυε σολο δε εστα µανερα σε
ρεφλεϕαν λοσ αγραϖιοσ (ωρονγδοινγσ) θυε ρεθυιερεν υνα ↔ρεσπυεστα φορµαλ
ψ πβλιχα, δε χενσυρα ο χονδενα≈, ψ χον ελλο ποσιβιλιταρ υνσοναµεντε
λα ↔λυχηα χοντρα λα ιµπυνιδαδ χοµο λα πρεσερϖαχι⌠ν δελ ορδεν ϕυρδιχο≈
(Ρα, 2020, π. 124).
Νο οβσταντε λο αντεριορ, ηα σιδο αµπλια λα πρ〈χτιχα δελ υσο δε λα αµνιστα
ψ ελ ινδυλτο χοµο ινστρυµεντοσ θυε ποτενχιαν λα παχιφιχαχι⌠ν δε λοσ
χονφλιχτοσ αρµαδοσ, δεϕανδο συ εϕεχυχι⌠ν εν λα µαψορα δε χασοσ α
λασ λιβρεσ δελιβεραχιονεσ πολτιχασ θυε λοσ γοβιερνοσ δε τυρνο συστενταν
ψ απλιχαν συβϕετιϖαµεντε (Λυχερο, 2012, ππ. 22−30). Εν εσε σεντιδο,
εσ δε ιντερσ νοταρ λα φλεξιβιλιδαδ δε λοσ εστ〈νδαρεσ θυε λιµιταν διχηοσ
αρµιστιχιοσ, λοσ χυαλεσ δεπενδεν ταντο δε λα ριγυροσιδαδ χον θυε σε αχοϕαν
λοσ χριτεριοσ ιντερναχιοναλεσ δε δερεχηο ιντερναχιοναλ ηυµανιταριο ψ
JAIRO ENRIQUE LUCERO PANTOJA
LA EXCULPACIÓN
COMO CRITERIO
PUNITIVO FRENTE A
DELITOS CONEXOS
A LA REBELIÓN
EN CONTEXTOS
DE CONFLICTO
ARMADO INTERNO:
UNA RELECTURA
DEL QUEHACER DEL
DERECHO PENAL
EN PROCESOS DE
PACIFICACIÓN
EXCULPATION
AS A PUNITIVE
CRITERIA AGAINST
CRIMES RELATED
TO REBELLION
IN CONTEXTS OF
INTERNAL ARMED
CONFLICT: A
REREADING OF
THE CRIMINAL
LAW WORK IN
PACIFICATION
PROCESSES
323
85
Derecho PUCP, N° 85, 2020 / e-ISSN: 2305-2546
λασ γραϖεσ ϖιολαχιονεσ δε δερεχηοσ ηυµανοσ χοµο δε λοσ ινστρυµεντοσ
ιντερναχιοναλεσ συσχριτοσ πορ ελ πασ εν ρεφερενχια1.
Εσ εν εστα µεδιδα θυε, υσανδο ελ ελεµεντο δε εξχυλπαχι⌠ν προπιο δε λα
χυλπαβιλιδαδ, αβορδαρεµοσ συ πραχτιχιδαδ εν εσχεναριοσ δε ποσαχυερδοσ
δεριϖαδοσ δε χονφλιχτοσ αρµαδοσ ιντερνοσ, τρατανδο δε ελιµιναρ χον
εστο λα ϖαριαχι⌠ν πολτιχα θυε πυεδα αφεχταρ λοσ προχεσοσ δε ϕυστιχια
τρανσιχιοναλ. Παρα ελλο, χοµο πριµερα µεδιδα, σερ〈 νεχεσαριο πρεχισαρ
εν θυ τιποσ πεναλεσ συρχαρεµοσ συ απλιχαβιλιδαδ, παρα λυεγο δεβατιρ λα
ποσιβιλιδαδ δελ ενχυεντρο δε σολυχιονεσ α παρτιρ δε λα φιγυρα ϕυστιφιχαντε
δελ εσταδο δε νεχεσιδαδ (ΕΝ) ψ, φιναλµεντε, προπονερ ελ υσο δελ εσταδο
δε νεχεσιδαδ εξχυλπαντε χοµο µεϕορ µεδιδα δε ρεσολυχι⌠ν δε λοσ
δενοµιναδοσ ↔δελιτοσ χονεξοσ≈ εν χονφλιχτοσ αρµαδοσ ιντερνοσ, σιενδο
ελ ραζοναµιεντο χιεντφιχο ψ γαραντιστα δελ δερεχηο πεναλ λα ρεσπυεστα εν
εσχεναριοσ τρανσιχιοναλεσ πορ σοβρε δεχισιονεσ πολτιχασ χοψυντυραλεσ ψ
πελιγροσαµεντε εσθυιζοφρνιχασ2.
II. DELIMITACIÓN DE DELITOS FRENTE AL ACTUAR
EXCULPATORIO
Χον ελ φιν δε βρινδαρ λοσ παρ〈µετροσ δε νυεστρο αν〈λισισ φρεντε α λα ρεσπυεστα
δε λα τεορα δελ δελιτο ψ µ〈σ εσπεχφιχαµεντε δεσδε λα χυλπαβιλιδαδ ψ ελ
εσταδο δε νεχεσιδαδ εξχυλπαντε, δαρεµοσ πιε α λα δελιµιταχι⌠ν δε λοσ
αχοντεχιµιεντοσ φ〈χτιχοσ δε λοσ χονφλιχτοσ αρµαδοσ θυε πρετενδεµοσ
αχοπλαρ εν εστε εστυδιο.
Εν πριµερα µεδιδα, εσ νεχεσαριο πρεχισαρ θυε τοδοσ λοσ χονφλιχτοσ αρµαδοσ
ιντερνοσ παρτεν δε υν µαργεν ϕυρδιχο ιντερναχιοναλ δε ρεσπετο; εστο εσ,
υν ορδεν νορµατιϖο παρα εϕερχερ λα γυερρα ο, χοµο σε ηα δενοµιναδο,
ελ ιυσ βελλυµ. Σι βιεν εστο εσ χιερτο δεσδε λα εστρυχτυραχι⌠ν δε λα
Οργανιζαχι⌠ν δε λασ Ναχιονεσ Υνιδασ ψ λα ∆εχλαραχι⌠ν δε λοσ ∆ερεχηοσ
Ηυµανοσ χοµο πρισµασ ινστιτυχιοναλ ψ νορµατιϖο, ρεσπεχτιϖαµεντε, θυε
1 Ejemplo de ello es cómo la Corte Constitucional colombiana, haciendo referencia a este vacío, señala
que «La ausencia de parámetros en la materia estudiada, lejos de ser contraproducente, se considera
positiva, en tanto crea un margen de apreciación del Estado que le permite adaptar su regulación a
las especícas necesidades que pueden surgir en los procesos que, en pos de un objetivo como la
paz, requieran la adopción de marcos de justicia transicional, en los que siempre jugará un papel
protagónico la reconciliación» (Sentencia C-577, 2014). Sin embargo, el peligro no observado por la
Corte, y del que queremos hacernos cargo en el presente artículo, es justamente la falta de ecacia
que puede tener una perspectiva política trasformada por un gobierno de turno diferente al que inició
un acuerdo de transición. Por ello la necesidad de instrumentos jurídico-penales coherentes con las
garantías político-criminales y superadores de coyunturas meramente gubernamentales, más aún
cuando el objetivo buscado es la pacicación social.
2 Bien hacía referencia Jakobs (2008, p. 22) al decir que el objetivo de la ciencia de la dogmática penal
es «dar respuesta a la pregunta acerca de cuál Derecho penal es legítimo en una época determinada
y cuál no lo es», no obstante no signicando esto que la misma pueda ser remplazada al albedrío
subjetivo de una persona o una institución, pues esto requiere un nivel elevado de compenetración
con los conictos fácticos a los que se dirige, y un igualmente elevado estándar de motivación para
darle coherencia y sistematicidad a la respuesta político-criminal (constructos teórico-metodológicos
llamados paradigmas por Schurmann [2019, pp. 556 y ss.]), aun —o mejor, mucho más— cuando es
de carácter excepcional.
Para continuar leyendo
Solicita tu prueba
COPYRIGHT Pontificia Universidad Catolica del Peru
